Sign in | Sign Up | Signing in will enable you to post comments and send messages to the users.
 +0.3 °C
Печально не то, что надвигается старость, а что уходит молодость.(А. Дюма-сын)
 

Ad

Аркадий Русаков: Авалтан килнӗ этнос ячӗ

Аркадий Русаков09.03.2020 18:5111538 views

Эпир час-часах чӑваш халӑхӗн «чӑваш» текен этнос ячӗ хӑҫан пулса кайни ҫинчен калаҫатпӑр. Тата мӗншӗн-ха Атӑл тӑрӑхӗнчи пӑлхар халӑхӗн этнонимӗ Хусан ханлӑхӗ вӑхӑтӗнче «чӑваш» этнонимпа улшӑнни ҫинчен е кун пек улшӑну пулман та-ши, текен ыйту та нумай ҫынна канӑҫ памасть. 19 ӗмӗр вӗҫӗнче – 20-мӗш ӗмӗр пуҫламӑшӗнче пурӑннӑ Н.И.Ашмарин паллӑ историк-тюрколог авалхи пӑлхарсене ҫак «пӑлхар» ятпа ытти халӑхсем чӗннӗ, пӑлхарсем хӑйсене хӑйсем «чӑвашсем» тени ҫинчен каланине нумайӑшӗ пӗлетпӗр. Урӑхла каласан, ӑсчах ҫырнӑ тӑрӑх, ҫакна ӑнланмалла: 10-мӗш ӗмӗрте мӑсӑльман тӗнне йышӑннӑ пӑлхарсемпе кунта 13 ӗмӗрте килнӗ монгол-тутарсем тата кипчаксем 13–15 ӗмӗрсенче пӗр тутар этносне пӗрлешнӗрен, 10-мӗш ӗмӗрте мӑсӑльман тӗнне йышӑнман, хӑйсен тӑван чӗлхине ҫухатман пӑлхарсене 15 ӗмӗрте вӗсен авалтан килекен ячӗпе ҫӗнӗрен «чӑваш» тесе палӑртма тытӑннӑ иккен.

Н.И. Ашмарин каланипе тавлашма май ҫук, мӗншӗн тесен, «чӑваш» текен этнос терминӗ Хусан ханлӑхӗ тата Атӑлҫи Пӑлхар патшалӑхӗ умӗнхи вӑхӑтсенчех пулни ҫинчен нумай истори факчӗсем калаҫҫӗ. Сӑмахран, авалхи Аслӑ Арменире ытти провинцисемпе пӗрле «Чувашрот» е «Чӑваш ӑрачӗ» провинци пулнӑ. Урӑхла каласан, пирӗн мӑн асаттесен пӗр пысӑк пайӗ авал Арменире те пурӑннӑ, вӗсене «чӑвашсем» тесе чӗннӗ. Чӑвашсем авал Кавказра пурӑнни ҫинчен чӑваш халӑх легендисем те ҫирӗплетеҫҫӗ. Тата тепӗр истори фактчӗ: 12 ӗмӗр вӗҫӗнче – 13 ӗмӗр пуҫламӑшӗнче пурӑннӑ Ибн-эль-Асир араб историкӗ ҫырнӑ тӑрӑх, 1221 ҫулта тапӑнса кӗнӗ монгол-тутарсене хирӗҫ тухнӑ Араб халифачӗн ҫарӗнче 800 чӑваш юланутҫи те пулнӑ. Ку факт «чӑваш» этнос терминӗ 13- ӗмӗртех — монгол-тутарсем тапӑннӑ вӑхӑтрах пулни ҫинчен калать.

Нумай вырӑс тата ытти ҫӗршывсенчи историк-ӑсчахсем, чӑвашсем — ҫӗр ҫинчи чи авалхи нумай мар халӑхсенчен пӗри, тесе шутлаҫҫӗ. Ҫапла калакан ӑсчахсен хушамачӗсене ҫырса тӑмастӑп: вӗсен списокӗ ҫеҫ пӗр страницӑна ҫеҫ мар тултарма пултарӗ. Ӑсчахсем ҫырнине шута илсе, чӑваш халӑх историне авалтан пуҫласа паянхи кунччен ҫапла тапхӑрсемпе палӑртма юрать:

  • Чӑваш халӑхӗн авалхи Египетпа тата Шумерпа ҫыхӑннӑ тапхӑрӗ,
  • Шумер патшалӑхӗ саланнӑ хыҫҫӑнхи ӗмӗрсенчи Шубаши (Субарту) патшалӑхӗпе тата пирӗн эрӑчченхи 13–11-мӗш ӗмӗрсенчи Ассирипе ҫыхӑннӑ тапхӑр,
  • Кивӗ эрӑн пӗрремӗш пинҫуллӑхӗнчи Вӑтам Азире тата гуннсен Ҫӗршывӗн Китай енчи чиккинче вырнаҫнӑ Чеши (китайла — Чашшар, Субейси) патшалӑхӗнче авалхи чӑвашсем пурӑннӑ тапхӑр,
  • Ҫӗнӗ эрӑн пуҫламӑш ӗмӗрӗсенче гуннсемпе пӑлхарсен Европӑра пурӑннӑ тата Аттила патшан импери тапхӑрӗ,
  • Пӑлхарсемпе сӑварсен Кӑнтӑр-тухӑҫ Европӑра вырнаҫнӑ Аслӑ Пӑлхар тата Вӑтам Атӑл ҫинче вырнаҫнӑ Атӑлҫи Пӑлхар патшалӑхӗсен 13-мӗш ӗмӗрчченхи тапхӑрӗ,
  • Монгол-тутарсем 13-мӗш ӗмӗрте тапӑнса кӗнӗ хыҫҫӑнхи пӑлхар-чӑвашсем Ылттӑн Уртара, Хусан ханлӑхӗнче пурӑннӑ, паян Российӑра пурӑнакан тапхӑр.

Истори факчӗсем ҫак кӑтартнӑ кашни тапхӑртах «чӑваш» этнос ячӗ пулни ҫинчен калаҫҫӗ. М.А.Эшби Инди теологӗ, философи докторӗ каланӑ тӑрӑх, авалхи Египетра лотос чечекӗ тӗнчене ҫутӑ паракан ирхи шурӑмпуҫ символӗ пулнӑ; «лотос» — авалхи египетла — «шаваш». Исихий пӗлтернӗ тӑрӑх, Моисейӗн несӗлӗсем пулакан авалхи кимерсен (шумерсем), египетсен (волхорсем) тата савроматсен вӗсене пӗрлештерекен «чӑваш» ячӗ пулнӑ. Г. Кеннаман каланипе, «волхор» сӑмах «пӑлхар» сӑмахпа пӗр килет. А.В.Изоркин чӑваш халӑхӗн ятне шумер-аккад мифологийӗнчи Шаваш ятлӑ вӑрҫӑ туррин ячӗпе ҫыхӑнтарать. Н.Я.Марр каланӑ тӑрӑх, «чӑваш» сӑмах темиҫе пин ҫул каяллах Шумерта «сувар» — «сувас» — «шубаш», «чӑваш» улшӑнусем урлӑ пулса кайнӑ. Г.П.Егоров «чӑваш» сӑмахӑн тупсӑмне Шумерти Чашшар патшалӑхӗнчи чеш халӑхӗпе ҫыхӑнтарать: унӑн шухӑшӗпе «чӑваш» этнос ячӗ историлле улшӑннӑ «чеш» сӑмахӗ пулса тухать.

Пирӗн эрӑчченхи 13–11 ӗмӗрсенче Ассири патшисем хӑйсен ҫӗршывне субарсен-шубарсен-шубашсен патшалӑхӗ тенӗ. Пирӗн эрӑчченхи 11 ӗмӗрте Ассирие арамей-семитсем тапӑнса кӗнӗ. Ҫавна пула шубашсем-чӑвашсем, кӳршӗ гути тата хуррит йӑхӗсемпе пӗрлешсе, тухӑҫалла — Вӑтам Ази еннелле, каярахпа — Тӗп Азие тата Алтая кайнӑ. Тӗп Азире вӗсем гуннсен ҫӗршывӗнче (державинче) Чашшар (китайла — Шубаши, Субейси) патшалӑхне йӗркелесе пурӑннӑ. Асӑрхӑр: «ҫӗршыв» тата «держава» сӑмахсем пӗр пек илтӗнеҫҫӗ. Нумай ӑсчахсем «держава» сӑмах вырӑсла «держать» сӑмахран мар — чӑвашла «ҫӗршыв» сӑмахран тухнине ҫирӗплетеҫҫӗ. Тухӑҫалла кайнӑ чӑвашсен пӗр пайӗ Кавказри авалхи Арменире Чӑваш ӑрачӗ (Чувашрот) провинцире пурӑнни ҫинчен каларӑм ӗнтӗ. Ассирире тӑрса юлнӑ шубашсем (чӑвашсем) каярахпа семитсемпе пӗр халӑха хутшӑнса кайнӑ. Ҫавӑнпа паянхи еврейпе чӑваш чӗлхисенче пӗр пек сӑмахсем питӗ нумай. В.В.Николаев тата В.Ф.Каховский «чӑваш» этнос ячӗ Чашшар патшалӑхӗнчи чеш халӑхӗн ячӗнчен улшӑнса пулнӑ, тесе ӑнлантараҫҫӗ.

Илсе кӑтартнӑ истори факчӗсем, ҫемҫен каласан, уйрӑм «инкек-ӑсчахсем» пирӗн халӑхӑн ячӗ «йӑваш» сӑмахран тухса кайнӑ тесе калакан «теорие» тӑрӑ шыв ҫине кӑлараҫҫӗ. Хӑшӗ-пӗрисем ҫакӑн пек каланине вӗсем чӑваш халӑхӗнчен тӑрӑхласа кулни вырӑнне ҫеҫ хурас пулать. Тата ҫынран мӑшкӑлласа кулма юратнине пула флот службинчен кайма тивнӗ В.И.Даль, чӑваш халӑхӗнчен кулса, «чӑваш» сӑмах сысна ҫинчен калакан «чушка» сӑмахран пулса кайнӑ тени те аса килет. Сӑмаха май В.И. Даль ҫинчен каласан, вӑл чӗвашсем ҫине темшӗн питӗ кӳреннӗ пулас: А.С.Пушкин хӑйӗн тӗрлӗ ӗҫӗсенче чӑвашсене мухтаса ҫырнӑ вӑхӑтрах, В.И.Даль хӑйӗн вырӑс словарӗнче «народ» сӑмаха ӑнлантарнӑ чухне, чӑвашсем ҫинчен: «чуваши — народишко плохой» тесе ҫырать.

Анчах, ҫак куна ҫитсе, хамӑртан ҫынна мӑшкӑлласа култармӑпӑр ӗнтӗ. Мӗншӗн тесен, ‚чӑваш“ сӑмах нимле ‚чушка“ сӑмахран та, «йӑваш» сӑмахран та пулса кайма пултарайманни ухмахшӑн та паллӑ. Пирӗн халӑха палӑртакан «чӑваш» этнос ячӗ хӑҫан тата ӑҫтан пулса кайни ҫинчен сумлӑ ӑсчахсем ҫырнине илсе кӑтартрӑм, мӗншӗн тесен. Ҫавӑнпа: «Сирӗн халӑхӑрӑн ячӗ «йӑваш» е «чушка» сӑмахран пулса кайнӑ» — текенсене тивӗҫлӗ хуравлама пӗлетпӗр. Тата пирӗн халӑх ӗлӗк йӑваш пулманнине кӑтартакан паянхи Евразийӗн тӗрлӗ ҫӗрӗсенче анлӑ сарӑлнӑ «чӑваш» сӑмахран тухса кайнӑ топонимсене те аса илтерме пултаратпӑр. Мӗншӗн тесен, йӑваш та хӑюсӑр халӑхӑн ҫыннисем, тӗнче касса, тӑван халӑхӗн ятне тӗрлӗ ҫӗрти топонимсенче хӑварса ҫӳреймеҫҫӗ. Темиҫе тӗслӗх ҫеҫ илсе кӑтартасшӑн: Пушкӑртстанри Баймак районӗн Кусей ялӗ ҫывӑхӗнчи Чуваштау тӑвӗ, Ишимбай районӗнчи Чувашка ҫырми, Зилаир районӗнчи Чувашленок ҫырми, Красноярск крайӗн кӑнтӑр енче юхакан Чувашка ятлӑ ҫырма, Челябинск облаҫӗнчи Златоуст хулинче Ай юханшывне юхса кӗрекен Чувашка ҫырми, Челябинск облаҫӗнчи Ай ҫырмин сылтӑм ҫыранӗнче вырнаҫнӑ Чӑваш тӑвӗ, Челепи облаҫӗн Кусинск районӗнчи Чӑваш ҫеҫенхирӗ, Ермак-Тукмак Ҫӗпӗр тутарӗсене парӑнтарнӑ Тӑпӑлпа Иртыш пӗрлешнӗ ҫӗрти Чӑваш сӑмсахӗ тата ытти те......

Хисеплӗ М.Н.Юхма пӗр-пӗринчен инҫетре вырнаҫнӑ пысӑк хуласен чӑвашла ячӗсем пуррине кӑтартать: Иерусалим — Мӗрселин, Варшава — Аршшав, Киев — Кӗйӳ, Москва — Мускав, Стамбул — Ӑстампул, Кострома — Хустӑрма, Кемерово — Кӗмӗр, Ярославль — Ярӑслав, Владимир — Улатимӗр, Нижний Новгород — Чулхула, Астрахань — Аҫтӑрхан, Пермь — Пирӗм, Казань — Хусан, Уфа — Ӗпхӳ, Царьград — Чархула, Саратов — Сарӑту, Санкт-Петербург — Питӗр, Оренбург — Эрӗнпур ... Хушса эпӗ те, Пушкӑртстанри Стерлитамак чӑвашла — Ҫтерлӗ, Мелеуз — Мелевӗс, Кумертау — Кӗмертав (редакци: Кӗмерту пулмалла ӗнтӗ) пулни ҫинчен каласшӑн. Илсе кӑтартнӑ тӗслӗхсем чӑвашсем мӗн ӗлӗкренех Евразири нумай-нумай хуласем ҫинчен пӗлни, вӗсенче пулни ҫинчен калаҫҫӗ, вӗсем авалтанах хӑюллӑ халӑх пулнине кӑтартаҫҫӗ.

Ҫырнине пӗтӗмлетсе, «чӑваш» этнос ячӗ, «пӑлхар», «сӑвар», «гунн» сӑмахсем пекех, питӗ авалхи тата Евразире питӗ анлӑ сарӑлнӑ сӑмах пулни ҫинчен каласшӑн. Урӑхла каласан, «чӑваш» этнос ячӗ Хусан ханлӑхӗ тапхӑрӗнчен чылай-чылай, темиҫе пин ҫул маларах тӗнчере пулнӑ. И. Вантер- Комиссаров та: «Чӑваш» — питӗ авалхи сӑмах» — тесе калани ҫакнах ҫирӗплетет.

 

А. Русаков, Пушкӑртстан.

 
Editorial note: The publication of articles does not mean that the editorial board shares the opinion of its authors.
[Comments (35)]

Comments:

Agabazar // 2819.65.7740
2020.03.09 23:37
Agabazar
Русаков,
ан култар-ха!

Хăрушла авалхи темĕнле "Арменири" чăвашротсене (енчен те вĕсем чăнахах пулнă пулсан!!!!!!!) Атăлпа Кама çинчи чăвашсемпе епле çыхăнтарма пулать???????????????????????7


Вĕсен хушши миçе пин çул тата миçе пин километр.

Çак япаласене туртса кăларам пекки тунинче аванни пĕрре çеç: вĕсене Русаков хай шутласа кăларман!

«Шутласа кăлараканĕ» — В.Ф.Каховский.

Анчах та Василий Филиппович тахçан шутласа кăларма хăтланнă çавнашкал япаласене тахçанах çырмана кăларса пенĕ!

Хăйне хăй хисеплекен нихăш çын та халь тин çын куçĕ умне кăларса хурас çук унашкал паккăç япаласене!

Темле мекĕçленсен те пин-пин çул витĕр, пин-пин çухрăм урлă йĕрлесе пыраймастан. Ан та аппалан, Руссаккофф!

Каховский ни чĕлхеçĕ, ни историк пулман. Вăл археолог пулнă. Анчах та археологи тĕпчевĕсене те вăл урăх çынсем ертсе пынипе туса пынă, тĕпрен илсен.
Agabazar // 2819.65.7740
2020.03.09 23:55
Agabazar
Сысна пылчăк тупать тенешкел, кунта та таçтан темле шăршăллă-маршăллă япаласене сĕтĕрсе килеççĕ иккен.

Тахçан Каховский тепле персе янă сăмахсене нимле ăславçă та çирĕплетсе паман.

В. В. Николаев тетре?
Анчах та вăл та ку тĕлĕшпе авторитет та, специалист та мар. Вăл — çĕрме пуян, менеджер, инженер, финансист, бизнесмен, меценат, спосор тата ытти такам!..........

Анчах та вăл эс пăхса тухакан япаласене объективлă хак пама пултарайман.

Тепĕр тесен эс кунта вăл мĕн каланине илсе кăтартман. Анчах кăтартмасăрах пĕлетĕп: пит кăсăкли унта нимех те çук. Миххи-миххипе выртакан укçа шăршисĕр пуçне ним те çук темелле пуль.

Сăмах май каласан Даль патĕнче те "Чăваш" мар, "Чуваш" мар, чăннипе ЧУВАША тени тăрать. Пусăм юлашки сыпăкра.

Максим Горькийĕн "Детство" хайлавĕнче те çавах. Анчах та ку ăнсăртран килсе тухнă пĕрпеклĕх пекки çеç.

Даль тата Горький палăртнă ЧУВАША тата пирĕн Чăваш хушшинче нимле çыхăну та çук. Вĕсен тымарĕсем расна.

Унашкал ăнсăртран сиксе тухнă пĕрпеклĕхсем тĕнчере нумай. Кашнин патĕнче чарăнса тăрас пулсан халтан кайма пулать.

Тахасшăн, ан хапсăнăр унашкал <<пĕрпеклĕхсене>>. Ултавлă вĕсем!
Agabazar // 2819.65.7740
2020.03.10 00:08
Agabazar
"Чăваш" сăмах чи пирвай Хусан ханлăхĕн территорийĕче сиксе тухать.

Эппин унăн тымарĕсене те шăпах çавăнта шырамалла! Урăх ниçта та мар!

Кунта çуралнă, кунтах çирĕпленнĕ çав сăмах.

Антарктидăра мар. Камчаткăра та мар.

Бразилире мар, Австралире мар.

Çĕнĕ Зеландире, Патагонире, Гималайра, Арменире-Грузире, Панамăра, Фиджире, Индонезире мар.

Хусан ханлăхĕ пулнă çĕр çинче шырас пулать.

Кострома — Хустăрма текелесе сÿпĕлтетме вăтанас пулать.

Кумертау тени чăвашла куçарсан «Кăмрăк (!) тăвĕ» пулать.
Варык // 1726.84.3785
2020.03.10 08:36
Эх Акапасар,пит пурнӑҫран кая юлса пыран иккен.Вула малтан паллӑ историксен Иванов-Алмантай тата Ювенальев ӗҫӗсене.Унта суварсем арменинчен тата унтан маларах Иран тӑрӑхӗнчен куҫса килнине питӗ тӗплӗн ҫирӗплетсе панӑ.Сувартан чӑваш пулни каламасӑрах паллӑ.
Evgeniy // 3525.41.7146
2020.03.10 12:17
Чувашские идеологи лихорадочно ищут историческое место в истории в преддверии 500 летия названия чуваша.

Pages: 1, 2, 3, [4]

Comments

Your Name:
Your Comment:
B T U T Headline1 Headline2 Headline3 # X2 X2 Image http://
WWW:
ĂăĔĕÇçŸÿ
Symbols used: 0 symb. Maximum symbols: 1200 symb.
CLICK HERE to choose from a number of free Chuvash keyboard layout software.
 

Supported HTML Tags:

<i>...</i> <b>...</b> <u>...</u> <s>...</s> <a>...</a> <img> <h1>...</h1> <h2>...</h2> <h3>...</h3> <pre>...</pre> <sub>...</sub> <sup>...</sup> <ul> <ol> <li>

Orphus

In Other Languages

Banners

Counters