2. Утса тухнӑ ҫул мӗн кӑтартать?

Килти ҫӳлӗк ҫинчи тахҫанхи те хальхи «Тӑван Атӑл» кӑларӑмӗсене чылай вӑхӑт ҫавӑрса лартӑм. Вуласа тухнисем ватӑлнӑ чуна ҫӗнӗрен ҫупӑрларӗҫ. Унта шухӑшламалли пайтах, унта — чӑвашӑн йывӑр кунҫулӗ, пирӗн халӑхӑн ҫутӑ ӑс-хакӑлӗ те ҫирӗп тӑн-пуҫӗ, писательсен пултару паттӑрлӑхӗ. Унта – чӑваш литературин классики, халӑх сӑмахлӑхӗ, ача-пӑча литератури, чӗлхе пӗлӗвӗ, ӑслӑлӑх ыйтӑвӗсем, истори, ӳнерсем, тӗрленчӗксемпе асилӳсем, теори, критикӑпа библиографи, ҫамрӑксен пайӗ, календарь, сатирӑпа юмор тата тӗнче литературинчен куҫарнӑ паха хайлавсем. Чухӑн пирӗн альманах, чуххӑм пирӗн журнал тесе калаймӑн.

«Трактӑрӑн» пӗрремӗш кӗнекинче (1931, январь-февраль) Василий Краснов-Аслин «Тӑвалла» сыпӑкӗсем (кун ҫути курнӑ пӗрремӗш чӑваш романӗ) пичетленме пуҫланӑ, Мӗтри Юманӑн «Колхоз новеллисем», Николай Патманӑн «Вобла ҫинчен» калавӗ, Сергей Ялавинӑн «Савӑт сасси» пьесси, Илле Думилинӑн эскимоссем ҫинчен «Самоедсем патӗнче» очеркӗ, Кӗркури Келин «Ҫилапӗкпе тонӗк ҫинчен тавлашни мӗнле сӳтӗлсе тухрӗ» статйи, Андрей Петтокин «Ҫирӗм иккӗ» поэми, Василий Алагер, Валентин Ахтупай, Ехрим Иванӗ, Николай Пиктемир, Куҫма Наманган сӑввисем пичетленнӗ. «Литархив» пайра Ҫеҫпӗл Мишшин алҫырӑвӗсене кӑларнӑ. Кусем пурте литература историне манӑҫми ҫирӗппӗн ҫырӑнса юлнӑ ятсем!

Журналӑн кунҫулӗ мухтавлӑ та пуян. Чӑвашӑн ХХ ӗмӗрти маттур ҫыравҫисем пурте унта пиҫӗхсе ӳснӗ. Журнал редколлегийӗн пайташӗ чухне «Трактӑр»–«Илемлӗ литература»–«Тӑван Атӑл» кӗнекисенчи хайлавсен тупмаллине (библиографи справочникне) уйрӑм кӑларӑмлӑх (журналӑн пӗр номерӗлӗх) хатӗрленӗччӗ. Ун тӑрӑх пӗтӗм чӑваш литературин утӑмӗсене, паллӑ ҫыравҫӑсен ячӗсене, ҫамрӑкла уйрӑлса кайнисен, Чалтан вӑрҫинче пуҫ хунисен хайлавӗсене асӑрхаса ларатӑп. Йӗрсӗр ҫухалнӑ ятсем альманахра ҫукпа пӗрех. Эппин, вӑл литература пахалӑхӗшӗн хытӑ кӗрешнӗ. Критика пайӗ, теори ыйтӑвӗсем, тишкерӳсемпе хире-хирӗҫ хаклав статйисем тӑтӑшах пичетленнӗ. «Тӑван Атӑл» номерӗсенче чӑнласа критика тахҫанах ҫук. Ҫыравҫӑпа вулакан е критиксем куҫа куҫӑн калаҫни, писательпе тӗпчевҫӗ пурнӑҫпа литература пахалӑхӗ ҫинчен шухӑшласа ҫырни, тӗплӗ диспут е «ҫавра сӗтел» мӗнтелӗсене шыраса тупаймӑн. Вӗсем вырӑнне интервьюсем йышӑнчӗҫ. Критика пулман, хайлавсене никам асӑрхаман, редколлегисене ячӗшӗн тунӑ чухне литература анине графомансем, мухтанчӑксем ҫул тупаҫҫӗ, идейӑпа эстетика, сӑнарпа сӑнарлӑх мӗнне чухламан, кучухнехи тӗнче литературинчи ӑспа илем тӳпине пӑхса илмен, философилле ӑслӑлӑхсене «чун инженерне» кирлӗ чухлӗ ӑнланман ӑҫтиҫуксем сырса илеҫҫӗ. Вара литература пурри-ҫуккинчен нимӗр пӗҫерет, хаҫат шайне анса ларать.

Эпӗ халӗ Хусанкайпа Ухсай, Миттапа Петтоки, Тукташ Янкас, Пайрашпа Эллиев, Айзманпа Хумма Ҫеменӗ япалисене вуласа савӑнатӑп. Тепӗр 100 ҫултан паянхи «ТА» номерӗсене уҫса пӑхсан, ХХI ӗмӗр пуҫламӑшӗнчи писательсем ҫинчен ҫапла савӑнса калаҫӗҫ-ши пирӗн тӑхӑмсем? Эпӗ, тӗрлӗ сӑлтавпа, иккӗленетӗп.

2020 ҫулхи 1-мӗш номерте литература хайлавӗсенчен Куславкка райхаҫачӗн тӗременӗн Валентин Константиновӑн «Тупа» повеҫӗн пуҫламӗшӗ пичетленнӗ, «ТА» тӗременӗ пулнӑ Лидия Филппован «Питӗр парни», Пушкӑртстанри Микул Ишимбайӑн «Мӑйрака» калавӗсем, Муркашъен учителӗн Николай Захаровӑн «Чӗкеҫ килсен пӑр тапранать» пьеси тухнӑ. Кӑҫалхи 1-мӗш номертех Лидия Филиппова бурятсем патӗнче пулни ҫинчен ҫулҫӳрев очеркӗ тухнӑ. Танлаштарӑр ӑна Илле Думилин очеркӗпе, вара пӗр ӗмӗр хушшинче эпир пурнӑҫра та, литературӑра та мӗн чухлӗ улшӑнса тӑни тӳрех курӑнӗ.

Ку авторсен пултарулӑх утӑмӗсене эпӗ тахҫантанпах сӑнаса пыратӑп. Савӑнатӑп вӗсем тӑван сӑмаха хисеплеме пӑрахманшӑн, ытти ӗҫсем хушшинчех вӑхӑт тупса, хӑйсен сӑмахне калама мехел ҫитернӗшӗн. Ҫапах та, вӗсем хушшинче ҫӗнӗ ӗмӗрти Миттана, Эллиева, Трубина Мархвине курмастӑп. Пысӑк литература ҫырвҫӑна пӗтӗм хевтепе чӑмӑртанма хистет, Николай Максимов пӑраснаҫӑ пек пӑрӑнмасӑр кӗрешме, Борис Чиндыков шилӗкҫӗ пек чӑтӑмлӑ тертпе ӗҫлеме, Валери Туркай сӑвӑҫла хастар хӑюлӑхпа талпӑнма ыйтать, Чӑваш писателӗ пулма халӗ Тӑхти вӑхӑтӗнчинчен темиҫе хут йывӑртарах, мӗншӗн тесен йӑр-япӑша та укҫана пуҫ ҫапакан капитализм саманине ӑслӑ литература кирлӗ мар, кирлӗ те пулмасть. Литературӑшӑн тӑрмашакан пултаруллӑ тӑванӑмсене эпӗ ӗҫ паттӑрсемпех танлаштаратӑп, вӗсенче халӑх чун-хавалне куратӑп. Эппин, тӑван сӑмах хӑвачӗ — пурнӑҫ темле улшӑнсан та — сӳнме тивӗҫ мар.

...1981 ҫулта «Тӑван Атӑл» ҫур ӗмӗрне питӗ чыслӑ паллӑ тунӑччӗ. Журнала «Хисеп палли» орденпа палӑртни, Верховнӑй Совет (ун чухне Аслӑ Канаш темен) ҫыравҫӑсене хисеплӗ ятсем, Министрсен Совечӗ Хисеп грамотисем пани аса килет. «Советская Чувашия», «Коммунизм ялавӗ» тата ытти хаҫатсем журнал ҫинчен тулли страницӑсем панӑччӗ. Паян мӗнле? «Пӑртмани пӗрле те пасарӗ расна» теҫҫӗ пирӗн ялсем. Пирӗншӗн пулсан, идеологи пасарӗ пӗрре чухне те тӗременӗсем тахӑшин аллинче пулни тӗрӗс маррӑн туйӑнать. Ун пек пӑхӑнчӑк чухне ҫынсем тӑван литературӑна юратни-юратманнинчен, хаҫат-журнала кашни йӗркеллӗ килтех ҫырӑнса илме пӑрахнинчен тӗлӗнмелле-и вара?

Республикӑн ҫӗнӗ элтеперӗ Олег Николаев тытӑмӗ журналӑн ҫӗнӗ тӗременне Арсений Тарасова (ӑна ҫеҫ-и? — пӗтӗм культурӑпа ӳнер, хыпарлавпа воспитани фронтне!) пуҫарупа пултарулӑх ирӗкӗ парса, пӗр туртӑмлӑ «Пӗрле!» чӗнӳ айне тӑратасса кӗтетӗп. Сайта вулакансем мана «кӑлӑхах шанатӑн, пуҫлӑх Мускав ҫынни» тесе ятлаҫҫӗ. Пултаруллӑ, пуҫаруллӑ ӗҫлеме халӑхсене Мускав чараймасть. Пирӗн элтепер хӑй Чӑваш ачи пулнине манман-ха, вӑл тӑван халӑх чысӗшӗн тӑрӑшма пӑрахмасть тесе ӗненетӗп. Мӗншӗн халь тин, пин чӑрмавсем витӗр тӗрӗс-тӗкел тухнӑ хыҫҫӑн, пирӗн каялла чакмалла?