Электронлă вулавăш

Хирĕç сасă пулмарĕ, сасă мар, телефон пралукĕ кĕрлесе тăни те çук.

— Пралука татнă!

Улангин çырма ларчĕ. Малтан вăл уезда кулак пăлхавĕ пуçланни çинчен пĕлтерсе телефонограмма çырчĕ, вара тепĕр хут çине Канцелярова çак телеграммăна хăвăртрах пама приказ çырса алă пусрĕ.

— Сантрик, хăвăрт çак хута почта кайса пар!

— Çук, эпĕ кунтан тухмастăп. Кур, кулаксем унта-кунта чупкалаççĕ.

Çав вăхăтра алăка шаккани илтĕнчĕ.

— Кам унта? — ыйтрĕ Улангин.

— Эпĕ ку, Кевриш пичче! — уйăрчĕ вăл Иркка сассине.

— Эсĕ мĕншĕн макăратăн, Иркка?

— Кевриш пичче, — ĕсĕклесе макăракан Иркка аран-аран сывлăшне çавăрса калама пуçларĕ. — Манăн атте таçта ĕнтĕ... Лаша хваттере таврăнчĕ, Шерхулла пичче лаши те таврăнчĕ, ун лаши çинче йĕнерĕ те, йĕвенĕ те пур, пирĕн лаша çинче йĕнерĕ те, йĕвен те çук... Атте ăçта-ши манăн?

— Иркка, тен, килĕ-ха аçу... ан макăр-ха. Эсĕ çак хута Канцелярова почта кайса памăн-ши?

— Мĕн хучĕ вăл?

— Уезда телефонограмма...

— Кӳр, чупса çеç кайса парăп, — макăрма чарăнса каларĕ хĕрача, куçĕсенчен юхса тухнă куççульне шăлкаласа.

— Асту Иркка, кулаксен аллине ан лек, хăвăрт чуп!

Иркка телефонограмма ямалли хута илчĕ те урампа каймарĕ, пахча витĕр чупрĕ. Вăл волисполком пахчинчен тухса тепĕр пахчана кĕрсен çаврăнса пăхрĕ: волисполком тавра кулаксем пухăнма пуçланине курчĕ, хăраса йывăçсем хушшине пытанчĕ. Ача-пăчаллă вичкĕн куçĕсемпе урамра мĕн пулса пынине сăнама пуçларĕ.

Волисполком кантăкĕсем умне юланутлă кулаксем пĕр ушкăн çуран çын хăваласа пычĕç. Ку çынсен тумĕсем çуркаланса пĕтнĕ, унта-кунта юнланни те пур. Палланă çын çук-ши тесе питĕ пăхрĕ Иркка, çук, палланă çын çук. Веçех палламан çынсем, вун икĕ арçын, тăватă хĕрарăм, пĕр хĕрарăмĕ пĕчĕк ачаллă.

Урамăн тепĕр енчен тĕпĕртеттерсе каллех пĕр ушкăн юланут тухрĕ, вĕсем хăваласа пыракан çынсен аллисене кантрапа çурăм хыçне çыхнă. Иркка кĕç çухăрса яратчĕ — тăваттăшне те Иркка палларĕ: Михаля пичче утать, сылтăм тăнлавĕнчен юн сăрхăнса пырать, тин çеç çапна пулмалла; финотдел заведующийĕпе Викторовпа юнашар Веселов нарследователь утаççĕ, вĕсем хыççăн хăрах урине яран-аран сĕтĕрсе Ксенофонтов делопроизводитель утать. Тарма пикеннĕшĕн çапнă-ши кăна, е илемлĕ утнишĕн кĕвĕçсе амантнă-ши ун урине? Питĕ шел!

Хӳтерсе килнĕ çынсене пурне те волисполком умне тăратрĕç.

— Ах, — тет Иркка хăй ăшĕнче, — ку çынсене вĕлерес шутпа хӳтерсе килнĕ... хăвăртрах уезда пĕлтересчĕ, чупас...

Иркка почта чупсах кĕчĕ.

— Кам кирлĕччĕ? — ыйтрĕ Канцеляров.

— Мана почта начальникĕ кирлĕ.

— Эпĕ почта начальникĕ. Мĕн калăн?

— Акă хут... Улангин пачĕ... Ырă çыннăм, эсĕ уездрисене хăвăртрах пĕлтер...

— Мĕншĕн питĕ васкамалла, хĕрĕм?

— Епле мĕншĕн? Вĕлереççĕ вĕсене...

— Вĕлереççĕ? Хм... Эсĕ мĕн ятлă?

— Эпĕ И... — Иркка малалла каласа пĕтереймерĕ. — Мĕн тăватăн эсĕ ман ятпа, вăл кунта ниме те кирлĕ мар.

— Çапла... Кам хĕрĕ эсĕ?

— Вăтакасри вăртах хĕрĕ.

— Каях. Кăна халех çаптаратăп, — терĕ Канцеляров. Иркка урама тухма хăрарĕ, пахчапа хваттере чупрĕ. Волисполком умĕнче кулаксем тата сахăрла та сукналла кĕрĕшсе килнĕ куштансем çĕмĕрсе тăраççĕ, кантăкран курнă Улангина тухма хушаççĕ.

— Тух, военком, унсăрăн çак çынсене сан умăнтах вĕлерсе пĕтеретпĕр!

— Эпир сана тивместпĕр, тух кунта! Çав вăхăтра Энтрей волисполком тăрне хăпарса ялав улăштарчĕ: хĕрлĕ ялав вырăнне шурри çакрĕ.

— Тух, Уланкă! Мĕскер шурă хлак айĕнче ларатăн! Е пирĕн майлă пулма соклаç-и?

— Саланăр кунтан ырăпа! Перетĕп! — тет Улангин, тимĕр решетке антарнă кантăк витĕр.

Айккинерех Тилли Куçми, Туров Агельскипе канаш туса тăраççĕ:

— Винтовка, винтовка кирлĕ пире!

Улангина сĕтĕрсе тухмалла, винтовкăсем волисполкомра пулмалла.

— Пуртăпа та касса пĕтерме пулать ку большевиксене, — ĕнентерет Туров.

Агельский тиркесе сăмсине пĕрчĕ:

— Кăмăлсăр апла... бандитла... Эпĕ çар çынни, пур ĕçре те çар йĕркине пăхăнма вĕреннĕ. Винтовка çителĕклĕ пулнă пулсан, пĕр залп кăна, ну, иккĕ... пĕтĕмпех таса, йĕркеллĕ пулĕччĕ. Сенĕк-турта вăрçине кăмăлламастăп эпĕ...

— Унта шалта, шалта, Сантрик пур, — пăшăлтатать Тилли Куçми. — Халех уçса кĕртĕ.

Кантăк умĕнчисем хăйне май çĕмĕрсе тăраççĕ.

— Тух, Уланкă!

— Эсир хӳтерсе килнĕ çынсене саланса кайма ирĕк парăр, вара эпĕ сирĕн пата тухатăп, — тет Улангин.

— Эсĕ тухмасан, эпир вĕсене вĕлеретпĕр!

— Калаçса татăлар: эпĕ тухсан мĕн тăватăр?

— Ан тух, военком, ан парăн, вĕсем пирĕнпе пĕрле сана та вĕлереççĕ, — кăшкăрчĕ Веселов нарследователь.

— Ан кăшкăр, шапа çăварĕ! — темиçен Веселова çапса çĕре ӳкерчĕç.

— Мĕскер эсир тискерле хăтланатăр! Тыткăна илсе килнĕ çынсем саланччăр, вара эпĕ сирĕн пата тухатăп! — тепĕр хут каларĕ Улангин, анчах хăрах куçлă Сантрик подвал алăкне уçса чăлан урлă волисполкома пăлхавçăсене кĕртсе тултарнине пĕлмен. Кулаксем чĕрне вĕççĕн зала кĕме пуçларĕç. Пурте кĕрсе пĕтсен, Агельский команда пачĕ.

— Ур-ра! — кĕтмен çĕртен аçа çапнă пек янраса кайрĕ волисполкомра.

Улангин сĕтел çине хунă револьверне илес тесе кантăк патĕнчен çаврăнчĕ — револьвер çук. Çав самантра алăк уçăлчĕ, кулак эшкерĕ кабинета кĕрсе тулчĕ. Кулаксем хушшинче Сантриков курăнчĕ.

— Сутрăн? — çак çынна шаннă пирки хăйĕнчен хăй тарăхрĕ Улангин.

— Лар! — приказ пачĕ Агельский, сĕтел хушшине ларса. Тепĕр енчен Улангин ларчĕ.

— Кала, винтовкăсем ăçта?

— Допрос?

— Допрос...

— Курман, илтмен, пĕлместĕп.

— Эпĕ сана персе пăрахма пултаратăп!

— Вилсен эпĕ пушшех нимĕн те калаймастăп.

— Винтовкăсем ăçта? — чышкипе сĕтел çапса ыйтрĕ Агельский.

— Мĕне кирлĕ сире винтовка?

— Чарăн камитленме! Ăçта пытартăн?

— Каламастăп.

— Ах, каламастăн?!

Агельский Улангина кабинетра допрос тунă вăхăтра кулаксем зала тухса васкасах волостной старшина суйлаççĕ.

— Чиркӳрен иконсем илсе килес, православнăйсем! — тет Туров.

Иконĕсем хатĕр. Алăк пысăкăш икĕ турăш илсе кĕчĕç. Стенасем çинчен плакатсене, лозунгсене, хĕрлĕ тĕслĕ мĕнпур япалана вăтăрса илчĕç, пĕр купа туса таптарĕç. Тĕпелти кĕтесе икĕ икон вырнаçтарчĕç, вĕсен умне çурта çутрĕç.

Килкартинче темле шăй-шай илтсен, кунĕпе пĕр вăранмасăр çывăрнă ӳсĕр пуп, халĕ вилесле мухмăрпа аптăранăскер, тĕрме алăкне çĕмĕрет анчах:

— Уçăр! Ăçта кĕрсе кайнă эпĕ? Тархасшăн, каласа парăр мана, ăçта эпĕ?

Капла алăка тапа-тапа ури ыратса кайрĕ, никам та уçмасть, никам та чĕнекен çук. Мĕн тăвас? Пуп ăс тупрĕ: мăн сассипе кантăка кисрентерсе юрласа ячĕ:

— Христос вилĕмĕнчен чĕрĕлнĕ!..

Килкартинчисем те, залрисем те юрра илтрĕç, епле илтрĕç, пурте чĕркуçленсе ларса сăхха печĕç.

— Пирĕн влаç тĕрĕссине турă хăй курчĕ! Эй, çӳлти аттемĕр! — сарлакан сăхсăхрĕ Тилли Куçми, урайне çамкипе лектерсех пуççапрĕ.

Сантрик тĕрме алăкне пырса уçрĕ.

— Ăçта эпĕ, хаклă çыннăмăрсем? — тет пуп, ун-кун пăхкаласа.

— Çĕвĕ влаç, хамăрăн, ĕлĕкхи. Кантурта старшина суйлаççĕ. Турăшсем илсе килнĕ. Куратăн, тăрринче те шурă хăлак.

— Кĕрсе кĕлту хамăр влаçшăн, батюшка! — чĕнчĕ ăна Туров.

Пуп вăрăм тумтир аркисене аллисемпе çĕклесе пусма çинчех юрлама пуçласа кĕчĕ:

— Благословен бог наш всегда:

И ныне, и присно, и во веки-веков!..

— А-а-а-аминь! — питĕ кӳнĕ пулса юрларĕç чĕркуçленсе тăнă кулаксем. Вĕсен йăл кулса тăран савăнăçлă пичĕсене пăхсан, ку çынсем çын вĕлерме мар, кушак-кайăка та тивме хăяс çук пек; уйри сар чечеке те таптаса утма хăяймаççĕ пек туйăнать.

— Большевиксен ирсĕр ĕçĕсемпе, килĕшӳсĕр сăмахĕсемпе вараланнă çакă çурт ăшчикки турă умĕнче тасалтăр! Çавăншăн эпир сан умăнта куççуль юхтарса кĕлтăватпăр-ă-ăр! — янрать пуп сасси.

— Эй, турă, çырла-а-ах! — хорпа юрларĕç залрисем.

Пурте калама çук йĕркеллĕ пулчĕ. Волисполком çуртне турă хушнă пек большевиксенчен тасатсан, старшина суйлама пуçларĕç. Калаçса татăлнă пек, старшинана Туров Мирона суйласа лартрĕç, тиеке — Димитрий Варламова. Суйланă хыççăн пуп каллех кĕлтурĕ, турăран тин суйланă «тĕрĕс влаçшăн» сăвап ыйтрĕ, вара пурне те хăй çумĕнчи пысăк кĕмĕл хĕресне чуптутарса çĕнĕрен суйланă çынсене пăхăнса пурăнма присяк ирттерчĕ.

Кĕр еннелле сулăннă вăхăтра кун кĕске. Хĕвел чылаях аннă, тепĕр çур сехетрен пытанать те пуль. Пĕлĕт хĕрри хĕп-хĕрлĕ, те пушарсен сăнĕ çапнă, те çынсен юхнă юнĕпе пĕвеннĕ. Çил чарăнасшăн мар, сайраланма пуçланă йывăçсем хушшинче усаллăн шăхăрать, мĕскĕннĕн йĕрет; çынсен Ăтăл пек сарлака хуйхи-суйхишĕн йĕрет пулĕ кĕркуннехи çил...

Волисполком мар ĕнтĕ, кантур ятлă çак улпут çурчĕ. Кантурта симĕс сукна витнĕ сĕтел хушшинче старшина Туров ларать, кантур тăрринче шурă ялав вĕлкĕшет. Тимĕр решеткеллĕ пӳлĕме Улангина питĕрсе лартнă, винтовкăсем ăçтине каличчен ăна шыв та, апат та памалла мар. Кантур умĕнче ларакан тыткăна лекнĕ çынсене пурне те килкартинче кĕтесре ларакан тĕрмене хăваласа кĕртрĕç, пысăк çăрапа питĕрчĕç. Килкарти тулли пăлхавçăсем тăраççĕ.

Кантурта çĕнĕ старшина хăйĕн чи çывăх тусĕпе, Тилли Куçмипе, вăрттăн калаçать:

— Кузьма Дорофеич, пире Агельский урăх кирлĕ мар... ăна винтовка çеç кирлĕ, вăл пирĕн пурнăçа ăнланмасть...

— Ăçтан ăнлантăр, мĕн пурлăхĕ пур ун — çийĕнчи кăчăр-кăчăр тумĕ тата пуçĕ çинчи кăтри... хе-хе-хе...

— Вăл пире кĕçĕр кансĕрлет...

— Кансĕрлет, — килĕшрĕ Тилли.

— Ку тытса килнĕ хĕрлĕ пыйтăсене ирччен вĕлерсе пĕтермелле, сенĕк-пуртăпа вĕлернине килĕштермест имĕш Агельский. Кайтăр вăл... Хăнана, тейĕпĕр.

— Варламов Димитрипе пĕрле кайччăр вĕсем патне. Пире Варлам ывăлĕ те кирлĕ мар... Люшша вĕсен молодецă, ăна юлма каламалла.

Канаш туса ларакансем патне Агельский пычĕ.

— Господин старшина, Улангинран винтовкăсем ăçтине епле майпа пĕлме пулать? — ыйтрĕ вăл шĕвĕр пӳрни вĕçĕсемпе сĕтеле шăкăртаттарса.

— Александр Агеевич, эсĕ ывăнтăн пулĕ, миçе каç çывăрмасăр ирттертĕн. Эсир Варламовпа вĕсем патне Йĕлмекассине кайса канăр-ха, ирхине тăрă пуçпа шутласа пăхăпăр. Власть пирĕн алăра ĕнтĕ, шанчăклă.

Килĕшрĕç. Тухса кайсан Агельский таврăнчĕ те асăрхаттарчĕ:

— Астăвăр вара, Улангин тухса ан тартăр. Тен, эсир большевиксене хĕнеме пуçлатăр, Улангина ан тивĕр, ман унран винтовкăсем ăçтине ыйтса пĕлесех пулать, унсăрăн эпĕ кунта килни пачах усăсăр.

— Каламасан вара? — йăскăнăн ыйтрĕ старшина.

— Каламасан вара выçăпа вилтĕр.

Çапла приказ хăварса, Агельский Димитрий Варламовпа пĕрле, икĕ юланут, Йелмекассине тухса кайрĕç.

Çар çынни вулăсран тухса кайсан, Туров Мирон хăйне мухтав сывлăшĕпе вĕçме çунат сарчĕ.

— Куçма кум, — терĕ вăл Тилли Куçмине, — залра пирĕн ырă халăх канса лартăр, ыйхă килет пулсан, выртса канччăр, эпир кабинета кĕрсе тумить тăвар-ха.

Туров Мирон хушнине Тилли Куçми килкартинче тăракан хăйсен çарне тухса каларĕ. Кулаксем сухаллисем те, тимĕр çыртса татас пек вăйпитти, вăрçа каясран укçа парса юлнă ывăлĕсем, кашкăр пуçлă дезертирсем, табакла, сахăрла, çитсăлла тара кĕрĕшсе килнĕ сарлака çăварлă ял куштанĕсем сенĕк-пурттисене хул хушшине хĕстерсе зала кĕрсе урайне тăсăлса выртрĕç.

Кабинетра пуçлăхсем «тумить туса» лараççĕ.

 

30

Хĕвел анчĕ. Хĕвеланăç енче пĕлĕт хĕрри кăшт хĕрлĕ тăни çĕре пĕчĕк кăна çутă ӳкерсе тăчĕ, вăл та сӳнсе ларсан тĕнчене хура хар карса илчĕ.

Татăлса макăрать Иркка килкарти варринче хăйсен Хамитька лашине мăйĕнчен ыталаса.

— Ялта пирĕн кил-çурт çуннă пуль... Аннепе Петюка вĕлерчĕç пуль... Ăçта хăвартăн, Хамитька, манăн аттене? Мĕншĕн эсĕ ăна илсе килмерĕн? Эпĕ тăлăха тăрса юлтăм-çке... Чинук аппа та кулаксенчен упранса юлаймарĕ пуль... Лисук та вăрçăра ĕмĕрлĕх нӳр тăпра çине йăванса выртса юлчĕ пуль... Иксĕмĕрех юлтăмăр пулĕ, Хамитька, манăн ылтăн тĕслĕ лашам!.. Кĕçĕре пире ниçта та вырăн çук, пӳрте кĕме хăратăп, майра аппа та урине хуçнă, больницăра выртать... Ах, ăçта кайса мĕн тăвам-ши?..

Татăлса макăрать Иркка, ун куçĕсем улма пек шыçса хĕрелсе кайнă, пичĕ тăрăх шĕпĕртетсе юхакан куççульне вăл шăлма шухăшламасть те, макăрать те макăрать. Сарă лаша çемçе тутисемпе Ирккана кĕпинчен çыртать те турткалать, кунĕпе ун çурăмĕ çинчен йĕнер анман, кунĕпе ăна шăваракан пулман, ăслă лаша шыв ыйтса пĕчĕк хĕрачана ачашланă пек кĕпинчен турткалать. Ирккан хурланнă чунĕ кăна хăйне май ăнланса пушшех макăрма пуçлать.

— Лашам, эсĕ мана, тăлăха, хĕрхенетĕн-çке... Çак ачана пăхакан никам та юлман тесе мана ачашласа тăратăн-и, тăванăм... — Ирккан макăрма куççулĕ те юлмарĕ, сасси те тытăннă, вăл пĕтĕм çурăмĕпе туртăнкаласа ĕсĕклет.

Хапха патĕнче юпаран кăкарнă тимĕр кăвак улăпла лаша малти сылтăм урипе çĕре кукалесе илчĕ, вăл та шыв ыйтать. Ури çинче кĕмĕл тĕслĕ таканĕ чула перĕнсе вут хĕлхемĕ кăларать, тĕттĕмре хĕлхемĕсем ывçипех сирпĕнсе тухни курăнать. Шерхулла лаши кĕçенсе тĕттĕм сывлăша пĕр самант чĕтрентерчĕ.

— Шерхулла пиччене чĕнетĕн-и, тăлăх улăп? — Иркка тимĕр кăвак лаша патне ерипен утса пычĕ. — Тăлăха юлтăм тесе хурланатăн-им, тимĕр кăвакăм?.. Ан хурлан,эпĕ сана пăрахмăп. — Иркка аллине тăсрĕ те пӳрни вĕçĕсемпе лаша мăйне ачашларĕ, патнерех çывхарма хăрарĕ. Тимĕр кăвак лаша мăйне кукăртса пуçне Иркка еннелле çавăрчĕ, тăватă урипе пĕрин хыççăн теприне çăмăллăн пускаласа кĕлеткипе пăрăнса тăчĕ, шăна-пăван хăваланă чухнехи пек тирне чĕтретсе илчĕ те тутипе хĕрача еннелле туртăнчĕ.

Хурлăх — хăй тĕллĕн, пурăнăç — хăйне май. Макăрса пулнă инкеке тӳрлетеймĕн.

— Шăвармалла пулĕ сире, — терĕ Иркка, Шерхулла лаши патне пырса хыпашлама хăрарĕ, Хамитька патне пычĕ те йĕнерĕ айне аллине чиксе пăхрĕ, çилхи айне хыпашларĕ. — Типрĕр ĕнтĕ, шăварсан та юрать, — терĕ Иркка. Икĕ лашине çавăтса Атăл хĕрне утрĕ.

Лашасем палланă çулпа хаваслăн утрĕç, чупса кайма та хатĕр пулчĕç, анчах Иркка вĕсене чуптармарĕ, чарсах пычĕ.

— Тпру! Тпру! Чупсан шыв ĕçме юрамасть, шыв ĕçсе тăрансан чуптаратăп акă, — куççулĕ витĕр сăмах хушать вăл лашисене.

Хăйăрлă шыв хĕрри патне çитсен, тимĕр кăвакки пуçне сĕлтсе Иркка аллинчен чĕлпĕре вĕçертрĕ те Атăла чупса кĕчĕ, шывĕ кăкăрĕ таран çитсен сăмса шăтăкĕсене чарса ĕçме пуçларĕ, Хамитька шыв хĕрне йĕркеллĕн анса чĕркуççи таран Атăла кĕрсе кайрĕ, шыв патне пуçне антарчĕ.

Тимĕр кăвак лаша ĕçсе тăрансан пуçне çĕклерĕ, Атăлпа пĕлĕте уйăрса илме çук тĕттĕмре хуçишĕн тунсăхласа вăрăммăн кĕçенчĕ.

Ихо-хо-хох! — ярăнса, хуммăн-хуммăн кайрĕ Атăл тăршшĕпе. Ĕçсе тăраннă лаш сапаслăх пултăр тесе тата тепре пĕшкĕнсе шыва иккĕ-виççĕ çăтсан, сасартăк пуçне çĕклерĕ те икĕ хăлхине чăнк тăратса, Хусан еннелле хытса кайнă пек пăхса тăчĕ, хăйĕн сисĕмлĕ хăлхипе тем илтрĕ. Иркка та итлерĕ, анчах лашасен тутисем çинчен Атăла тумламсем чанклатса ӳкнине çеç илтрĕ. Сасартăк хура тĕнчене пĕр çĕрте çутатса вут капанĕ сикрĕ, ун хыççăнах инçетри аслати пек кĕрлеттерни илтĕнчĕ. Тимĕр кăвак лаша шывран хăйăр çине сиксе тухрĕ, хăйне кура йĕркелĕхе пăхăнса ун чĕлпĕрне Иркка тытасса кĕтсе тăчĕ.

Иркка макăрма мар, нăшлатма та чарăннă, васкаса йĕнер ункине урине лартрĕ, кайăк пек çăмăллăн çĕкленсе йĕнер çине ларчĕ, Шерхулла лашин чĕлпĕрне Хамитька мăйне тăхăнтарчĕ. Халĕ ĕнтĕ ăçталла каяссине хăй те пĕлмест, тĕлĕрсе кайнă пек Хусан енче пĕрин хыççăн тепĕр çутăсем сиксе хăпарнине пăхать, инçетрен хумпа килнĕ пек çĕмĕрсе тăракан сасăсене итлет.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн