Электронлă вулавăш

— Мĕтри пичче, — пăшăлтатса калама пуçларĕ Иркка. — Атте сана ялтан кайса, кантуртисенчен пытанма каларĕ...

Ашшĕ мĕн каланине Иркка пĕр пăтратмасăр, пурне те пăшăлтатса каласа пачĕ, тимĕрçĕ пĕр сăмах чĕнмесĕр итлесе тăчĕ. Иркка каласа пĕтерсен, Мĕтри Маньăна ыталаса хăй кăкăрĕ çумне чăмăртарĕ те хăвăрт вырăсла калаçма пуçларĕ. Маньăн пысăк куçне майĕпе куççуль тулса пычĕ.

— Иркка, — терĕ тимĕрçĕ, хĕрачана пуçĕнчен ачашласа. — Ман хĕрачапа пĕрмаях пĕрле çӳрĕр, эсĕ ăна ниçта та пăрахса ан хăвар, вăл чăвашла пĕлейтмест-ха, ăна шкулта майра тесе мăшкăллама пуçлĕç, эсĕ ун хутне кĕр вара. Ну, сывă пулăр. Эпĕ суд пуличчен киле таврăнаймăп! — терĕ тимĕрçĕ. Вара икĕ хĕрачине те чуптурĕ те уялла хăвăрт утрĕ.

Ирккапа Маня иккĕшех шкул патне пычĕç. Шкулта урок ларнă-мĕн, учительсем калаçни анчах илтĕнет. Икĕ хĕрача, такама вăратасран хăранă пек, ерипен пускаласа коридора кĕчĕç. Коридора тăватă алăк тухать. Нихăш алăкĕнчен те кĕме пĕлеймерĕç ачасем, кĕнĕ çĕртех хĕсĕннĕ те тăраççĕ. Сасартăк алăк уçăлчĕ, пĕр хĕрарăм турчка йăтса тухрĕ. Иркка тухса тарма хатĕр пулчĕ, анчах ăна Маня çаннинчен тытрĕ те:

— Это сторожиха, — терĕ.

— Сире мĕн кирлĕ? — ыйтрĕ хĕрарăм.

— Эпир вĕренме килтĕмĕр, — терĕ Иркка.

— Мĕншĕн маларах килмерĕр? Илсе çитернĕ ĕнтĕ, вĕрентме те пуçланă, — терĕ вăл.

— Эпир пилĕк çухрăм утрăмăр, час çитеймерĕмĕр, — терĕ Иркка.

— Заведующи учительскинче, кĕрсе калаçса пăхăр, — терĕ хĕрарăм.

Хĕрачасем çутă пӳлĕме кĕчĕç. Пӳлĕмре тăхăр куçлă чӳрече, икĕ стени айккипе кĕленчеллĕ шкапсем лартса тухнă, хура сĕтел çинче хутсемпе, линейкăсемпе пĕрле глобус тăрать. Сĕтел хушшинче шакла пуçлă заведующи çырса ларать.

— Вам что? — ыйтрĕ вăл, куçлăхне тӳрлетсе.

Маня шкула вĕренме килни çинчен вырăсла каларĕ.

— Поздно, очень поздно, — терĕ заведующи.

Кăшт шухăшласан, заведующи Маньăна илме килĕшрĕ, мĕншĕн тесен Маня вырăс хĕрачи, вăл класра вырăсла каланине ăнланма пулăшĕ. Анчах чăваш хĕрачине илме пачах килĕшмерĕ.

Иркка макăрса ячĕ, çав вăхăтрах коридорта шăнкăрав сасси хытă янăраса кайнипе вăл шарт сикрĕ те кĕтессе кайса тăчĕ. Маньăна туртса илсе, ун хыçне пытанчĕ. Çав самантра илемлĕ çамрăк учительница килсе кĕчĕ.

— Шăнкăрав сассинчен хăрарăн-и, хĕрĕм? — ыйтрĕ вăл, йăл кулса.

Ун сасси те, кулли те Лисукăнни пекех туйăнчĕ хурланнă хĕрачана. Куççуль тулнă куçĕсемпе вăл турех сарă çивĕтлĕ, çаврака питлĕ учительницăна куçĕнчен пăхрĕ.

— Мана заведующи вĕренме илмерĕ! — тесе ячĕ.

— Епле апла? — куçне хĕсрĕ учительница.

— Юлташа илчĕ, мана, чăваш тесе, илмерĕ... Учительница сасартăк кулма чарăнчĕ. Кулнă чух хĕсĕннĕ куçĕсем халĕ тем пысăкăш пулса кайрĕç, вăл заведующи патне пычĕ те вырăсла калаçма пуçларĕ.

— У вас и так пятьдесят два человека! — терĕ заведующи.

— Пусть будет пятьдесят четыре, Николай Иванович, — терĕ учительница.

Нумайччен калаçрĕç вĕсем. Çак вăхăтра хура çӳçлĕ пĕчĕкрех учительница, ун хыççăн пурăпа вараланса пĕтнĕ арçын учитель кĕчĕç. Юлашкинчен кĕни ватă çын, Василий Семенович ятлăскер.

— Ачасем, килĕр сĕтел патне! — чĕнчĕ хĕрачасене сарă учительница.

— Как тебя зовут? — ыйтрĕ вăл Маньăран.

— Мария, — терĕ Маня.

— Отца как зовут? — ыйтрĕ вăл, журнал çине чи аялта вĕттĕн çырса.

— Дмитрий...

— А фамилия?

— Изотова.

— Эсĕ мĕн ятлă? — ыйтрĕ вара Ирккаран.

— Иркка... Ираида, — тӳрлетрĕ Иркка.

— Аçу мĕн ятлă?..

— Макçи...

— Хушамату епле?

— Пирĕн хушамат çук... — терĕ Иркка.

— Василий Семенович, шухăшлăр-ха, чăвашăн хушамат та çук, — терĕ учительница питĕ хурлăхлă сасăпа.

— Çапла, çапла, Мария Захаровна, — терĕ ватă учитель, пуçне сулса. — Хĕрĕм, тен, ялта сире епле те пулсан чĕнеççĕ, ну, хăш Макçи тесен, епле калаççĕ? — ыйтрĕ вăл.

— Пирĕн аттене Станук Макçи теççĕ, — терĕ Иркка.

— Мĕншĕн апла калаççĕ? — ыйтрĕ ватă учитель.

— Пирĕн асатте çуна тупанĕ авма станук шухăшласа кăларнă, теççĕ, çавăнпа, — вăтанса кайрĕ Иркка.

— Епле илемлĕ хушамат! — савăнчĕ Мария Захаровна. — Ираида Максимовна Станкова!

— Хорошая фамилия! — терĕ Николай Иванович та.

Коридорта каллех шăнкăрав янăрарĕ.

— Звонок! Звонок! — тесе çухăраççĕ урамран чупса кĕрекен ачасем.

— Эпир те класа каяр! — терĕ икĕ хĕрачана Мария Захаровна.

Хĕрачасем ун хыççăн класа кĕчĕç. Класс пилĕк чӳречеллĕ: икĕ чӳречи пĕр енче, виççĕшĕ тепĕр енче. Хыçалта пĕр кăмака, малти кĕтесре, коридорти пекех, турăшсем. Класра вунă хура парта, тăватшарăн лармалли партăсем хушшинче пилĕкшер те ултшар ача ларать. Хĕрачасен икĕ парта анчах, ытти саккăрăшне арçын ачасем йышăннă. Учительница, пĕр çӳлĕрех хĕрачана иккĕмĕш парта çине куçарса, Ирккапа Маньăна малти парта хушшине юнашар лартрĕ.

— Ачасем, иккĕмĕш урок пуçлатпăр. Эпĕ сире пĕр юмах каласа паратăп. Эсир лайăх итлĕр те вара мана каласа парăр. Малтан вырăсла каласа парăп, унтан чăвашла, — терĕ учительница, икĕ рет ларакан партăсен хушшипе уткаласа. Вара мала иртсе пукан çине ларчĕ те калама пуçларĕ:

— Как рубашка в поле выросла...

Учительница каланинчен пĕр-ик сăмахне анчах ăнланчĕ Иркка. Каласа пĕтерсен, учительница вырăссенчен каласа пама ыйтма пуçларĕ, анчах пĕри те каласа параймарĕç. Маня та мĕн хыççăн мĕн тунине пăтратрĕ, мĕншĕн тесен вăл йĕтĕн е кантăр акса сӳс тунине курман. Вырăсла пĕлекенсенчен ыйтса пĕтерсен, учительница çавнах чăвашла каласа пачĕ те чăваш ачисенчен ыйтма пуçларĕ. Каллех никам та, хăшĕ вăтаннипе пулĕ, хăшĕ хăранипе-ши, йĕркипе каласа паракан пулмарĕ. Иркка, сӳс-кантăр тунине курнăскер, аллине хăюсăр çĕклерĕ.

— Ираида Станкова, каласа пар-ха, — терĕ учительница.

Иркка ура çине тăчĕ, уçă сассипе йĕтĕн акса пир пуличчен мĕн-мĕн тунине йĕркипе каласа пачĕ. Вăтанни те, савăнни те палăрчĕ: унăн кĕрен пичĕ тăрăх каланăçем тĕрлĕ тĕссем вылярĕç, ăна пăхса ларакан учительницăна та, шăна вĕçни илтĕнмелле шăп ларакан ачасене те ку хĕрача хăй валли уйра кĕпе ӳссе çитĕнессе кĕтнĕ пекех туйăнчĕ. Кун хыççăн пĕтĕм класс Иркка ятне те, хушаматне те пĕлекен пулчĕ. Иркка хăй те учительницăна, класри ачасене, тăван килти çынсене юратнă пек, юратрĕ.

Урок пĕтнине сисмерĕ те: коридорта шăнкăрав янăрарĕ. Иркка пуринчен кайран тухрĕ.

— Уйра кĕпе ӳссе çитĕнессе кĕтекен хĕрача çакă-и? — ыйтрĕ йĕкĕлти куçлă хĕрача, тăваттăмĕш класра вĕренекен Зоя.

— Çакă, çакă! — терĕç ачасем.

— Питĕ маттур-çке эсĕ! — терĕ Зоя, Ирккана çаннинчен туртса.

— Мĕн вара? Вăл юмах-çке! — терĕ Иркка.

— Хĕрсем! — терĕ Зоя ытти пĕчĕк хĕрачасене. — Айтăр-ха урама, эпĕ сире тĕлĕнмелле япала кăтартатăп.

Зоя хыççăн саккăрăн тухрĕç. Чиркӳ пахчи патне çитсен, пахча хĕррипе каякан сукмак курăнчĕ. Çĕрле сывлăм ӳкнĕ пирки сукмак нӳрлĕ, шуçлак. Нӳрлĕ сукмак çинче çĕнĕ калуш йĕрĕ выртать.

— Пăхăр, хĕрсем, ку турă йĕрĕ, — терĕ Зоя. — Кĕлтăвас пулать. Ну, пурте чĕркуçленсе сăхсăхăр!

Хĕрачасем пиллĕкĕн харăсах калуш йĕрĕ умĕнче чĕркуçленсе ларчĕç те сăхсăха пуçларĕç.

— Эсĕ мĕншĕн чĕркуçленместĕн, учителе калатăп! — терĕ Зоя.

— Шăлйĕрен эсĕ! — терĕ Иркка. — Пиртен куласшăн хăтланатăн.

— Эпĕ шăлйĕреп-и? Эпĕ-и? Эпĕ кам хĕрне пĕлетĕн-и-ха? — çухăрчĕ Зоя, чăмăртанă чышкисемпе Ирккана çапма тăрса.

— Ты что дерешься? — хыттăн каларĕ Маня, Ирккапа Зоя хушшине тăрса.

Кам хĕрне-мĕнне чухлаймасăр, вырăс хĕрĕнчен шикленчĕ пуян Утюр хĕрĕ. Çавах та ун Ирккана питĕ тăрăхлас килчĕ.

— Сирĕн учительницăр чăваш, — терĕ вăл.

— Пултăрах. Вăл пуринчен те лайăх, — терĕ Иркка.

— Унăн савни пур, — чарăна пĕлмерĕ Зоя.

— Кам? — ыйтрĕ Иркка.

— Çуркунне салтака кайнă учитель, Иван Тимофеевич ятлă, — терĕ Зоя.

— Пултăрах, вăл илемлĕ. Сирĕн учительницăн никам та çук пулмалла, вăл — шĕпĕнлĕ, — тесе хучĕ те Иркка шкулалла утрĕ.

Тепĕр урокра Мария Захаровна кăранташ пачĕ. Доска çине пурăпа çекĕллĕ патак çырчĕ те çавна тетрадь çине ӳкерме хушрĕ. Урок пĕтнĕ çĕре учительница пĕрер кĕнеке валеçрĕ, кĕнекине те, тетрадьне те, кăранташне те киле илсе кайма хушрĕ.

Юлашки урокра учительница вĕсене юрлаттарчĕ. «Чи-чи кăсăя» юрра вĕрентсе çитерсен, учительница пĕтĕм класран çапла ыйтрĕ:

— Ку юрра выляса юрлас пулать. Кăсăйине пĕр çынна юрлаттармалла. Кама юрлаттарăпăр?

— Ираида Станковăна! — терĕç пурте. Ирккан доска патне тухса тăмалла пулчĕ.

— Ну, пуçла, Ираида, — хушрĕ те учительница, юрлама пуçламаллине пĕлтерсе, аллине сулчĕ.

— Чи-чи кăсăя, — уççăн юрласа ячĕ Иркка, пуçне кĕвĕ майăн ухса/

— Ăçта каян, кăсăя? — ăна хирĕç шавласа ячĕ пĕтем класс.

Çапла иртрĕ пĕрремĕш кун.

 

22

Кашни кун тенĕ пекех Иркка хăйĕн ашшĕ патне кĕрсе тухать. Кĕрĕк, çăм тăла, çĕнĕ çăпата леçсе пачĕ вăл. Паянхи кун юр вĕçкелеме пăхать, питĕ сивĕ пуласса систерет, çавăнпа Иркка ашшĕне вĕри апат çитерме шутларĕ. Каçхине амăшĕ кӳршĕри ватă çынна така пустарчĕ. Салтакран аманса таврăннă Трапхинтен салтак котелокĕ илсе хатĕрлерĕ, ир енне аш яшки пĕçерсе, çав котелока тултарчĕ. Ирккапа Маня тĕттĕмлех шкула кайрĕç. Шкул ялĕ патĕнчи çырмана çитсен, чул пухса вучах турĕç те, кăвайт чĕртсе, апата вĕреме кĕричченех ăшăтрĕç. Тул çутăлса килнĕ çĕре Иркка ашшĕ патне çитрĕ.

— Ырă курах, хĕрĕм. Пил сана, пил сана, — вилме хатĕрленнĕ çын пек, каларĕ ашшĕ. — Кунпа чĕрĕлетĕп ĕнтĕ. Чинука çитермелĕх те пур кунта... Тепĕр икĕ эрнерен суд пулмалла, терĕç. Суд хыççăн мĕнле пулĕ-ха тата. Тĕрмене лартса çĕртĕç-и. Иркка, эсĕ вĕрен... Аннӳ пӳрт хыçĕнчи лаççа суттăр, лашана суттăр та сана вĕренттĕр. Вĕренмен çын пурнăçĕ — шăна пурнăçĕ... Тата çапла-ха, ĕнер допросра мана хĕнемерĕç, комиссар çапла каларĕ: эсĕ, тет, мана пĕр пăт сар çу пар, тет, вара суд умне те тăратмăп, тет. Комиссар суймасан, тен, çаплапа хăтăлма май 5 пулĕ-и... Çуне пама ыран-паянах хушрĕ, унсăрăн кая юлма пултарать, терĕ.

— Юрать, атте. Киле пырсанах калатăп! — терĕ хĕрача. Ирккашăн паллă ĕнтĕ: пĕр пăт сар çу парсан, ашшĕ хăтăлса тухать.

Çапла лайăх шухăшпа, çăмăл чĕрепе пырса кĕчĕ Иркка шкула. Халех акă урок пуçланĕ те вăл хăйĕн ытарайми учительницине курĕ. Икĕ уйăха яхăн текех Маньăпа çӳренĕ пирки, Иркка вырăсла калаçма чылаях вĕренчĕ; вăл унпа кунĕпех вырăсла калаçма сăмах тупать. Маня та чăвашла вĕренме пуçланă, кирлĕ пулсан, вăл чăвашла та калаçать.

Калама çук савăнăçлă вăхăт çитнĕ пек туйăнчĕ паян Ирккашăн.

Урока лармалли звонок пулчĕ. Пĕтĕм вĕренекен ача-пăча коридора ретпе, класпа класс, йĕркеллĕн тăчĕç. Канцеляринчен Николай Иванчăпа Агриппина Павловна тухрĕç. Пĕрремĕш класран кĕлĕсене пĕлекен çукрах-ха, çавăнпа вĕсем сăхсăхса çеç тăраççĕ, юрламаççĕ. Аслăрах класри ачасем юрлаççĕ. Ирхи кĕлле пĕтерсен, пурте классене кĕчĕç.

— Мĕншĕн пирĕн учительница килмерĕ? — ыйтаççĕ пĕр-пĕринчен класри ачасем.

— Чирлемен-ши?

— Тен, ăçта та пулин каймалли тупăннă?

Хурлăх пуласса сиснĕ пек, Иркка чĕри кăрт-кăрт сикет, вăл йĕп çинчи пек ларать.

Класа заведующи кĕчĕ, пурте шăпланчĕç.

— Пирĕн Мария Захаровна ăçта? — ыйтрĕç темиçен.

— Сирĕн учительница халех килет, пĕр çур сехетрен. Эсир вăл киличчен шăп ларăр, — тесе хăварчĕ вăл.

Ачасем пурте çул çине пăхма пуçларĕç.

— Килет! Килет!..

Мария Захаровна, канцелярине кĕмесĕрех, пальтипех, пуçне мамăк тутăр çыхнипех класа пырса кĕчĕ.

— Здравствуйте! — терĕç ачасем, пурте ура çине тăрса.

— Здравствуйте! — терĕ васкавлăн Мария Захаровна. — Ачасем, манăн халь каймалла, вăхăт çук... Ачасем, сывă пулăр, лайăх вĕренĕр, мана кĕтĕр.

— Эсир ăçта каятăр? — учительница сăмахне пӳлсех ыйтрĕç ачасем.

— Эпĕ фронта каятăп, вăрçа. Ман паянах Арзамас хулине çитмелле... Ачасем, Вăхăтлăх правительствăна хирĕç тепĕр революци пуçланнă. Мускавра, Петроградра Совет влаçĕ пулса тăнă... Пуянсене хирĕç... Эпĕ çав революци çарне сестра милосердия ĕçне каятăп, вăрçăра аманнă салтаксене пырса пулăшу паратăп. Эпĕ тăрăшса ĕçлĕп, эсир те тăрăшса вĕренĕр... Васкатăп, сывă пулăр!

Мария Захаровна алăк патнелле утрĕ. Тĕлĕннипе, хурланнипе ачасем ăна хирĕç калама сăмах та тупаймарĕç. Тăлăха юлнă пек ларса юлчĕ класс. Мария Захаровна канцелярине кĕрсе тухрĕ те шкултан хăвăрт тухса кайрĕ.

— Пире кам вĕрентĕ?

— Заведующи хăй вĕрентет пулĕ?

— Вăл чăвашла пĕлмест...

— Урăх кам вĕренттĕр?

Перемена вăхăтĕнче пĕрремĕш класрисене тăваттăмĕшĕсем патне куçса кайма хушрĕç. Тăваттăмĕш класра вун сакăр ача, тата аллă тăваттăн пырса кĕрсен, пичкене чышса тултарнă пек пулчĕ.

Иркка иккĕмĕш парта хушшине, чӳрече çумне, Маньăпа юнашар ларчĕ.

Урока ларма шăнкăрав пачĕç. Класа Агриппина Павловна пырса кĕчĕ, çав вăхăтрах тăваттăмĕш класра вĕренекен Зоя сасăпа макăрса ячĕ. Агриппина Павловна вырăсла çухăрашма пуçларĕ, Иркка, вырăсла чухлама вĕреннĕскер, пурне те ăнланса пычĕ.

— Мĕн пулчĕ? — тесе ыйтрĕ Зойăран учительница.

— Первăйсем килчĕç те тӳрех вăрлама пуçларĕç, — терĕ куççуль витĕр Зоя.

— Мĕн вăрларĕç?

— Ман çивĕт туни çыххине...

— Кам?

— Ав çавă, Сидорова Марфа!

— Эсĕ мĕншĕн вăрларăн?

— Эпĕ нимĕн те илмен! — терĕ хуратутлă, вăрăм çивĕтлĕ çинçешке хĕрача тĕлĕнсе.

— Епле илмен? — терĕ Зоя. — Эпĕ хамăн кĕрен хăйăва сан сумкăнта тупрăм-çке!

— Эсĕ ман сумкăна алăна та тытман, эпĕ халь çеç куçса килтĕм.

— Суять, суять, — ĕсĕклесе макăра пуçларĕ Зоя.

— Эсĕ кунта вăрланипе пуясшăн-и? Хăвăр килĕрте нимĕн те çук пулсан, пур çынсенне илмелле-и? — çухăрчĕ учительница.

— Эпĕ нимĕн те илмен! — терĕ Марфа.

— Тух класс умне! — Тух! Тух! — çаннинчен сĕтĕрчĕ ăна Агриппина Павловна. — Тухмастăн-и? Ак сана! — вăл Марфăна хытă тапса класс умне тăратрĕ, вара Зойăран кĕрен çивĕт тунине илсе Марфа хулĕ çине çакрĕ.

— Тăр çапла! Пуян çыннăнне вăрласа пуяс тетĕн-им?

Марфа — ни вилĕ, ни чĕрĕ — хут пек шуралса кайрĕ. Çапла лĕпĕртетсех, нимле урок тумасăр, вăхăта шăнкăрав пуличчен ирттерсе ячĕ учительница.

Каллех урок пуçланмалла. Ирккан, вулама парса янине питĕ аван вĕренсе килнĕскерĕн, урокра та вуласа кăтартас килет, анчах хальхинче те вуламалли урок пулмарĕ: тăваттăмĕш класра турă законĕ çинчен урок пулчĕ, пĕрремĕш класрисен пĕрле итлесе лармалла, терĕ учительница.

— Пачăшка килет! Пачăшка килет! — терĕç ачасем, шăнкăрав пуличченех вырнаçса ларчĕç, пĕр Марфа Сидорова анчах урока кĕмерĕ... Шăнкăрав пулсан класа пĕр питĕ вăрăм пуп кĕрсе тăчĕ те, кĕтесри турăш çине сăхсăхса, «Достойно» юррине юрласа ячĕ. Пурте ура çине тăчĕç, пĕлнĕ таран унпа пĕрле юрлама пуçларĕç. Юрласа пĕтерсен, пуп сĕтел патне ларчĕ. Ытла та самăр пирки ун айĕнчи пуканĕ чĕриклетрĕ. Хăраса пăхать Иркка çак лапсăркка сухаллă, вăрăм çӳçлĕ арçын çине. Хура подрясникĕ ура тупанĕ таран, пичĕ-куçĕ хăрушă: куç айĕсем шыçăннă пек хăпарса тăраççĕ, çăварĕ пысăк, шăлĕсем вăрăм та сарă...

— Суслов, — терĕ вăл, хăйĕн тетрачĕ çине пăхса. — Молитвăна виренсе килтĕн-и?

— Вĕ-ĕ-вĕреннĕ... — терĕ ача.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн