Электронлă вулавăш

— Мана вун икĕ тенкĕ кирлĕ. Эпĕ çын ĕнсине хырмастăп! Варлам мар!.. Мана çын укçи кирлĕ мар...

Макçи урăх ним чĕнмесĕр вун икĕ тенкĕ шутласа пачĕ.

— Çынсем суяççĕ, Микулай патша укçи пăрахăçа тухнă, теççĕ, керенка укçа тухнă, теççĕ, — Макçи хăлхи патне пырса пăшăлтата пуçларĕ Петте. — Суя вăл, суя, Микулай патшана çӳлти турă лартнă, ун укçине те турă пиллĕх панă... Çынсем ун-кун суйнă чух ман хам укçапа кермен туса лартасчĕ, вунă лаша илесчĕ...

— Укçу çаплах нумай-им вара? Ăçтан тупрăн эсĕ кермен туса лартмалăх? — ыйтрĕ Макçи.

— Вăл мана хăй парса хăварчĕ, хăй кĕпер айне сикрĕ, ун хыççăн вара эпĕ юнланса пĕтнĕ çунари утта ун хыççăн пăрахрăм.

— Тур çырлахтăр, Петте кӳршĕм! — ун патĕнчен пĕр утăм каялла чакса, хĕрес хыврĕ Макçи.

— Çапла çав... Ман Вилюк пек пуянни никам та çук... Пасара кайса килтĕм, пасара пĕтĕмпех ухмахсем пухăннă, Микулай укçипе пĕри те тавар памаççĕ. Супăнь татăкĕ илме тăтăм та, керенкăпа икĕ миллион тăрать, терĕ... Ха-ха-ха...

— Микулай укçине пачах илмеççĕ-и? — ыйтрĕ Макçи.

— Пачах илместпĕр, теççĕ. Эпĕ пĕр пусне те салатмарăм. Вилюк валли усратăп.

Сасартăк кантăкран тем курчĕ вăл:

— Килет! Пăх-ха, килет! — терĕ те Петте пӳртрен тухса анкарти витĕр чупрĕ.

Кăнтăрлапа Станук Макçи çемйи ыраш вырса пĕтерчĕ. Амăшĕ, виçĕ çурлине те пĕрле тытса, юлашки ывăç ыраша виçĕ çурлапа касрĕ те, тăррине тӳлесе, çăкăр сăмси хучĕ:

— Кайăк пайĕ, вĕçсе килĕр, кайăксем, çитес çул тырра ăнтарăр: пĕр пĕрчĕрен çитмĕл пĕрчĕ пултăр! — терĕ вăл, çурлисене çыхса.

— Анне, ĕнтĕ автан яшки пĕçерсе паратăн-и? — ыйтрĕ Иркка.

— Паян автан яшки пĕçерсе паратăп.

— Ыран эпир Кĕтерукпа шкула кайса çырăнса килетпĕр.

— Йӳтенĕ çав шкулпа! — çиленнĕ пек каларĕ амăшĕ.

— Кайтăр ĕнтĕ, карчăк! Ăна тахçанах килĕшрĕмĕр-çке. Эпĕ Микулай Петровича та Ирккана шкула кайма чармастăп, тесе сăмах патăм. Микулая хисеплес пулать, вăл пирĕн пурнăçа юсаса ячĕ.

— Кайтăр, ара, — килĕшрĕ арăмĕ.

Каç пуласпа Иркка юлташĕ патне кайрĕ. Вĕсем иккĕшĕ пахчари вĕрене айне ларса калаçа пуçларĕç:

— Эсĕ кайăн, сана кайма чармаççĕ, эпĕ аннене калама та хăратăп, — терĕ Кĕтерук.

— Саншăн эпĕ ыйтам-и? — терĕ Иркка.

— Çу-ук, çапса пăрахĕ. Эпĕ хамах майлаштарса ыйтатăп. Е паян, е ыран ир çинче...

— Кĕнекесем валли сумка илсех кайăпăр-и?

— Илсе каятпăр. Ман мунча кĕмелле-ха, капла вараланчăкпа шкула кайма юрамасть.

— Эпĕ мунча кĕрейместĕп çав, ман каснă пӳрне ыратать... Эпĕ пите лайăхрах çăватăп та хĕрлĕ хăмач кĕпе тăхăнатăп...

Çĕр çине кăнтарлахи шăрăх хыççăн каçхи сулхăн анчĕ, пахчара пиçе пуçланă панулми шăрши кĕрет. Хĕрачасем тĕттĕм пулсан тин уйрăлса кайрĕç.

Ирхине, кĕтӳ ялтан тухса кайичченех, Иркка хĕрлĕ хăмаççип кĕпине тăхăнчĕ, сарă тутăрне çыхрĕ, Лисук çĕлесе хăварнă сумкине илчĕ те анкарти хыçне тухса ларчĕ. Кунта ун Кĕтерука кĕтмелле. Кĕтнĕ чухне вăхăт час шумасть, сулхăн сывлăш кăшт çӳçентерет. Ӳт çӳçеннипе каснă пӳрни хытах ырата пуçларĕ. Чылаях тарăхса ларчĕ Иркка, хĕвел те хăпарчĕ, курăксем çинчи сывлăм та типрĕ. Иркка Кĕтеруксен пахча алăкĕ еннелле куç сиктермесĕр пăхса ларать.

— Иркка! — терĕ ун хыçĕнче Кĕтерук, тăкăрлăкпа чупса тухнăскер. — Каяр хăвăртрах, анне сисиччен. Ĕнер ыйтрăм та — вăрçса тăкрĕ.

— Халĕ кайса килĕпĕр, вĕренме епле çӳрĕн?

— Унччен çилли иртсе кайĕ, тен...

Вĕсем çырманалла чупсах анчĕç, укăлчана çитрĕç;

— Эсĕ сумкуна илмен-çке, — терĕ Иркка.

— Илеймерĕм. Çитет пире иксĕмĕре пĕр сумка. Паянах кĕнеке нумай памаççĕ. Парсан парĕç икшер.

Унччен те пулмарĕ, укăлча хапхинчен питĕ хытă утса, Кĕтерук амăшĕ кĕчĕ. Вăл, пысăк туйипе юнаса, Кĕтерука хирĕç утрĕ.

— Сана-и! Шкула кайма-и! Çакăнтах çапса пăрахам, ан пурăн эсĕ тĕнчере. Ах, намăс! йĕркеллĕ хĕр шкула çӳресе намăса кĕрет-и! Атя киле!

— Ирккана амăшĕ чармасть-çке, — хăюсăр каларĕ Кĕтерук. Иркка юлташне хӳтĕлес тесе тем калама тăнăччĕ, анчах урса кайнă хĕрарăм аллинчи туйипе яра пачĕ хĕрачасене урисенчен. Темле майпа хĕрачасем сиксе каçма ĕлкĕрчĕç.

— Станук Макçи йăхĕ-тĕпĕпех ухмах! Вĕсем хăйсен хĕрĕсене тамăка та ярĕç. Ун хĕрĕсем ытлашши. Атя киле, пĕртен-пĕр хĕрĕме шкула ярса, ял çинче хам ята яраймăп-ха. Тата тепре кайма тăрсан, вĕлерсех хуратăп. Ут! — Кĕтерука амăшĕ чикелентерес пек тĕртсе ячĕ. Кĕтерук сасăсăр макăрчĕ. Ăна амăшĕ тĕрте-тĕрте çырманалла антарчĕ, унтан хăпарчĕç те, пахча витĕр килкартине кĕрсе, курăнми пулчĕç.

Иркка укăлча хапхи патĕнче пĕр-пĕчченех тăрса юлчĕ. Мĕн тăвас? Киле таврăнас — шкулнех кайса çырăнас килет, тата килтисенчен те аван мар; пĕччен каяс — ытла инçе, пилĕк çухрăм... Тата епле пырса кĕрес пĕр-пĕччен? Вилюка чĕнмеллеччĕ, çук, Вилюка чĕнсен, мăшкăлласа пĕтерĕç, кулса пĕтĕç... Хурлăх тулсах çитрĕ пĕчĕк чĕрере, чăтаймарĕ Иркка: кукленсе ларчĕ те, питне аллисемпе хупласа, сасăсăр макăрса ячĕ. Пӳрнисем витĕр ун таса куççуль шăрçаланса тухрĕ, каçнă пӳрнине çыхнă пир татăкĕ йĕпенчĕ.

— Макăрас мар! — хыттăнах каларĕ Иркка хăйне хăй. Вăл тăчĕ, çырмана анса питне çурĕ те, аллисене харсăррăн сулса, хăмăллă уй урлă пилĕк çухрăмри шкула утрĕ.

— Пĕчченех кайса килетĕп, таса уйра нимĕн те хăрушă мар. Хĕлле арçын ачасемпе çӳрĕп, — çапла шухăшласа утать вăл. Акă çул çинче пĕр йывăç ларни курăнса кайрĕ.

— Çурма çулта йывăç ларать, тесе каланăччĕ мана атте, — аса илчĕ Иркка.

Вăл хирти пĕччен хурама патне çитсе пыратчĕ, кĕтмен çĕртен Петте йăран çинчи пĕлтĕрхи типĕ кашлинчисене шăтăрт-шăтăрт çĕмĕрсе утса çул çине тухса тăчĕ; çĕтĕк-çатăк улача кĕпи ун çинче аран-аран тăрать.

— Эсĕ Ирккаччĕ, — терĕ вăл, тĕсне çухатнă куçĕсемпе пăхса, пĕчĕк ачан сехрине шартах хăпартрĕ.

— Иркка...

Иркка урăх ним те калаймарĕ, çул çинче унăн пĕтĕм ӳт-пĕвĕ хытса кайрĕ.

— Атя-ха, хĕрĕм, — терĕ те Петте Ирккана хулĕнчен ярса тытса хурама умне илсе пычĕ. — Эпĕ питĕ пуйса кайрăм, çавăнпа мана çынсем юратмаççĕ. Эпĕ хам та çын кулли пулса тăрас темерĕм, çын пулма пăрахрăм та ирĕклĕ ула курак пулса кайрăм. Акă эсĕ мана пăхса тăр-ха, — Петте икĕ аллине сулса вĕçнĕ пек сиккелесе хурама тавра çаврăнса илчĕ. — Кăррак! — тесе кăшкăрчĕ.

Ирккан хăранипе вăй-халĕ пĕтсе çитрĕ, куçĕ хуралчĕ, ĕмĕрхи ватă пĕр хурама та ăна темиçен пек курăнчĕ.

— Хĕрĕм, эпĕ ĕнтĕ çынсенчен пуринчен те чаплăраххи пулатăп, — терĕ Петте, — çак хурама çинче хам валли ăшă йăва çавăратăп та укçа шутласа кăна пурăнатăп. Пĕлетĕн-и, манăн укçа мĕн чухлĕ! — çĕтĕлсе пĕтнĕ шăлаварĕнчен тĕркемĕпе хĕрлĕ те кăвак хутсем кăларса кăтартрĕ те каялла персе чикрĕ. — Эсĕ мана пăхса тăр, асту никама та ан кала. Эпĕ çӳлти турат çине хăпарса ларатăп та укçа сăватăп, — каласа пĕтеричченех аялти туратран уртăнчĕ те хăвăрт çĕкленсе туратти çине хырăмпа выртрĕ, вара пĕр турат çинчен теприн çине пусса çулçă ăшне пытанчĕ.

Иркка ури çĕре тивнине туйми, çил хуса çитейми каялла, ял еннелле, чупрĕ.

 

18

Тепĕр ирхине Хĕр-Ваçка вулăса кайма тухсан, хирти хураман çӳлти тураттинчен Петте çакăнса тăнине курнă. Юлашки вăхăтра ун чылаях кăвакарнă çӳçĕ арпашса пĕтсе çамки çине ӳкнĕ, аллисем юн аннипе тăртанса тачкаланнă. Хурама айĕнче патша чухне кăларнă укçасем çулçă пек вĕçкеленĕ, хăшĕ-пĕри çул хĕрринчи хыт-хураран çакланса вĕлкĕшсе те чăштăртатса тăнă. Петте йывăç тăрринчен ӳкнĕ май хăрăк турат пуçне пиçиххи тĕлĕнчен тăрăннă та çакăнса тăнă.

Усал вилĕмпе вилнĕ çынна ялти ватă çынсем масара хăйĕн тăванĕсемпе юнашар чикме юрамасть терĕç, çавăнпа ăна масар хĕррине, тиллĕрен ашкăнса ӳсекен айлăма, пытарчĕç, чунне эсреле панă тесе, ун тăпри çине хĕрес лартмарĕç, юман юпа çапрĕç.

Пурнăçĕнче питĕ йăваш пулнă Петте тĕшмĕшлĕ ялшăн усал мĕлке пулса тăчĕ, унăн тарăхакан çылăхлă чунĕ çĕрле мунчасенче çӳрет, выçă пирки урамра макăрать текен сăмахсем ялта чылай пулчĕç. Халăх пĕр-пĕр çĕрте пухăнса ларнă чухне Петте пирки тем те калаçрĕ, вĕçне те, хĕррине те тупаймарĕ, мĕншĕн тесен вăл вăрттăнне çĕре илсе кайрĕ — ун аллине укçа епле пырса кĕни çинчен хăйĕн арăмĕ Тарье те пĕлмен. Ку çын усал пулнă пулсан, пуйса кайĕччĕ, пĕтĕм çынна хăй умĕнче ташлатĕччĕ, хăй çемçе те ырă кăмăллă пулнă пирки халĕ ĕнтĕ масар хĕрринче пĕр-пĕччен юпа ларать, ун айĕнче выртакан çын пирки ялта темле те калаçу пырать.

— Урăхла пулма пултараймасть, Петте çынна вĕлерсе пуйнă, — терĕç пĕрисем.

— Вăхăтсăр... Ку укçа юрăхсăра тухнă...

— Çавна тӳсеймесĕр вилчĕ те ĕнтĕ.

— Петте çын вĕлерме мар, шăши те вĕлермен. Мĕскер вилнĕ çын ятне варалас!

— Тупнă пулĕ вăл?

— Тупнă та савăннипе ухмаха ерсе кайнă...

— Хаксăр укçа тупнипе мĕн савăнмалли пур. Петте аслă çынччĕ, ăнах чухлама пĕлнĕ.

— Пытарса усрама Варлам панă пулĕ ăна?

— Чăнах та, самана çирĕп маррине сиссе, малалла тем пулĕ тесе, тĕплĕрех пытарасшăн пулнă пулĕ?

— Варлам çынна париччен çĕр айне пытарать!.,

— Ывăлĕ ярса панă пуль?

— Икĕ пин таран ăçтан туптăр Микулай?

— Пĕр-пĕр буржуя вĕлернĕ пулĕ?

— Микулай Петрович çын вĕлерсе çӳремĕ!

Çапла тĕрлĕ сас-хура таканари шыв пек чӳхенсе тăчĕ, кӳршĕ Макçи анчах пĕр сăмах та шарламарĕ.

Тепĕр хыпарĕ вара ялтан çын катăлни çинчен мар, яла çын хутшăннă пирки тухрĕ: яла никам палламан тимĕрçĕ килнĕ. Килнĕ те ял вĕçĕнчи çырма хĕррине тимĕрçĕ лаççи лартнă, сунталне шаккама та пуçланă. Ун хушамачĕ Изотов пулнă пулсан та, сăмала пек хура сухалĕшĕн, вичкĕн хура куçĕсемшĕн халăхра ăна Пугачев хушамат пачĕç.

Каçхи апат хыççăн Макçи таçта кайма пуçтарăнчĕ.

— Ăçта каятăн каçа хирĕç? — ыйтрĕ арăмĕ.

— Мĕн-ха, Иркка çурлине кайса шăллаттарас тетĕп.

— Каллех тимĕрçе-и? Хăвăн çурлуна ĕнер кайса шăллаттартăн.

— Кĕçĕр Иркка çурлине... Шăлĕсем якалнăран касрĕ те ĕнтĕ аллине.

— Ĕнерхи пек нумай ан тăр. Ĕнер çутăлас умĕн тин килтĕн пулас.

— Ун пекех мар та... Çын нумай пулчĕ, черечĕ пысăкчĕ.

— Мĕскер вара, ун пек нумаййăн нихçан та тимĕрçе çӳреместчĕç-çке?

— Ара, хамăр ялта икĕ çул тимĕрçĕ пулман. Ют яла ун пекех каяс çук çав.

Арăмĕ тата мĕн те пулин ыйтасран Макçи, Иркка çурлине илсе, урама хăвăрт тухрĕ.

Чылай вăхăт иртсен, хĕвел чăмăрĕ çĕр çумнех анса çитсен, Ирккана амăшĕ чĕнчĕ.

— Иркка, лашана апат патăн-и? — терĕ уçă чӳречерен.

— Патăм, — терĕ хĕрача, курăк çыхма илсе тухнă кантрине алă çине çаврашка туса пуçтарса.

— Пӳрте кĕр-ха.

— Халех!

Иркка пӳрте кĕрсен, амăшĕ ăна хăлхаран каланă пек пăшăлтатса каларĕ:

— Эсĕ тимĕрçе кай-ха, пăхкала, мĕн тăваççĕ унта? Вара аçуна чĕнсе кил. Тем, инкеке ан лектĕр, халĕ самани шанчăклă мар, вилĕм тупасси часах пулĕ.

Тимĕрçĕ лаççинче çын туллиех, пурте çурла шăллаттарма пынă. Пуçтарăнса канашлама кун пек килĕшӳллĕ вырăн ниçта тупаймăн.

— Мĕскер нумай пуплесе лармалли пур, — терĕ Хĕр-Ваçка. — Сухине кам сухаланă? Эпир! Кам вăрлăхне акнă? Халăх вăрлăхне вăрласа акнă!

— Çапла. Мăкаçее çаратман пулсан, хамăрах акаттăмăрччĕ...

— Михаля тарни аван мар. Ĕç хупланса ларчĕ. Варлам таса юлчĕ.

— Хăрарĕ...

— Ара, хăрамасăр: вулăсрисем пурпĕрех Варлам майлă пулатчĕç.

— Ĕлĕкхине аса илсен те — анисем пирĕн пулнă, вĕсене кантуртисем чееленсе пиртен туртса илчĕç. Варак леш енчине хутăра уйрăлса тухакан çынсене памалла турĕç, вăл, айта, йĕркипех çапла, тен, патша хушнипех... Ку енчине вара пирĕн вулăсри старшина туса пачĕ. Сахалах тӳлемерĕ пулмалла ăна Варлам? — терĕ Уçка шăллĕ Кирил, хăрах аллипе сулса.

— Çав мăкаçей пиркиех сăмах тапратас килет, — терĕ пĕр кăвакрах сухаллă çын. — Люшша каланă тăрăх, ăна пĕр арçынпа пĕр хĕрарăм çыхса пăрахнă ĕнтĕ, анчах Ямшăк Михали ăçта кĕрсе кайнă?

— Тарнă пулĕ...

— Тарнă пулсан, ку темĕн ăçта сулланса çӳрет вăл? Мĕн çисе пурăнать?

— Тĕнчере ĕç сахал-и?

— Çук, апла мар пулĕ, — сăмах хушрĕ кăвак сухалли. — Люшшана канаш тусах çыхса пăрахнă пулĕ хăйсемех... Михаляна кăнтса çĕре чикнĕ пулмалла.

— Турă çырлахтăрах, — терĕ шăппăн Макçи.

— Çапла çав... Ун пек пулман пулсан, çыхакансем ĕçкĕре те пулин мухтанĕччĕç. Тата унта хĕрарăм пулнă, теççĕ. Хĕрарăм чĕлхи вăл пăру хӳри пекех çапкаланма юратать.

— Чăн та çапла пулнă пулĕ, çавăнпа Варлам ун чух вулăсран Вăхăтлăх правительство комиссарне тата казакĕсене илсе килессе илсе килчĕ... Люшшана салтрĕç те, вара ял халăхне суда парасси те, Михаляна шырасси те пулмарĕ.

— Турă сыхлах ку саманара, — терĕ ерипен тĕттĕм кĕтесрен пĕр сасă.

— Тартнă пулсан, тартакансем йăнăш тунă.

— Пĕтерĕр, халăх, калаçса. Макçи, сан хĕрачу килет... Çапла вара, халăх, пĕри те каялла ан чакăр, ыран хĕвелпе пĕрле Варак патĕнчи анасем патĕнче пулмалла! — пĕтерчĕ сăмахне Ваççа, Микулай çырăвне кăкăр çумĕнчи кĕсйине пытарса.

Тимĕрçĕ лаççинче нумаййăн ларнине курса, Иркка алăк патне пыма вăтанчĕ, ашшĕ куртăр тесе, вăл алăк умĕпе иртейсе кайрĕ, ăна ашшĕ курчĕ те:

— Иркка, эпĕ халех пыратăп, эсĕ мана чĕнме килтĕн пулĕ-ха? Лар-ха çавăнта, çерем çине, — терĕ.

Иркка тимĕрçĕ лаççинчен иртсе çырма хĕррипе тимĕрçĕ хваттерте тăракан кил патнелле утрĕ. Пахча кĕтесĕнчен ăна хирĕç сасартăк хăй пек пĕчĕк хĕрача чупса тухрĕ. Вĕсем пĕр-пĕрне сăнаса пăхрĕç. Иркка умĕнче вырăс хĕрачи тăрать. «Ку вырăс хĕрĕ улпут хĕрĕсем пекех усал пулсан, мана халех чышса ярĕ е питрен сурĕ, е тата пĕр-пĕр инкек кăтартĕ, — тесе шухăшларĕ те пĕр-ик утăм каялла чакрĕ Иркка, — ун пек кун пек пулсан, тарма май пултăр. Анчах вырăс хĕрĕ пĕр тапранмасăр тăрать, ниепле инкек те тăвас пек мар. Вăл çара пуçăн, çырă çӳçĕ шултра ункăн-ункăн мăй таран явăнса тăрать, çӳç кăтрисене типтерлĕ тураса пуçтарнă та хĕрлĕ пурçăн татăкпа чечеклесе çыхнă. Тăрăхларах пичĕ çинчи икĕ хăмăр куç пысăк çыннăнни пек ăслă, тĕттĕм куçхаршийĕсем илемлĕ. Тути çӳхе мар, пĕчĕк те хулăнрах, хăмла çырли евĕрлĕ. Унăн хĕрлĕ питне лапкипех пуснă вĕтĕ хуратут пĕчĕк сăмсине пĕтĕмпех хупласа илнĕ. Çине вăл кĕске çанăллă кĕпе тăхăннă.

— Эсĕ кам? — ыйтрĕ ерипен Иркка.

— Что? — терĕ хĕрача питĕ кăмăллă сасăпа.

Ун сассине илтсен, Иркка шикленми пулчĕ, анчах чăвашла пĕлмен хĕрача хăй кам пулнине каласа парсан та Иркка ăна ăнланас çук, çавăнпа та вăл ыйтăвне улăштарчĕ:

— Эсĕ мĕн ятлă?

— Что? — ун патнелле пĕр утăм туса, кĕскен ыйтрĕ лешĕ.

— Эсĕ, — терĕ Иркка, ун кăкăрне пӳрнипе тĕллесе. — Вера? Зоя? Анна?

— Нет, Маня! А ты? — Иркка пекех ун кăкăрне пӳрнипе тĕллесе каларĕ вырăс хĕрĕ.

— Эпĕ Иркка, — хăйне хăй тĕллесе каларĕ чăваш хĕрачи.

— А, Ирина?

— Çук, Ираида...

— Ира, значит?

Иркка калама та пĕлмерĕ, вырăсла ун ячĕ чăнах та Ира пулĕ тесе шутларĕ те пуçне çӳлтен аялалла икĕ хут сулчĕ.

— Ты в школу ходишь? — ыйтрĕ Маня.

Шкул сăмах пуртан Иркка Маня ыйтăвне тӳрех ăнланчĕ. Чăваш сăмахĕ «çук» вырăсла «нет» пулать иккен, ăна вăл Маня каланинчен ăнланчĕ, çавăнпа хăюллăн:

— Нет! — терĕ.

— И я нет! Нынче пойдем? — ыйтрĕ Маня. Иркка йăл кулса пуçне сулчĕ.

— Иркка-а! — илтĕнчĕ тимĕрçĕ лаççи патĕнчен Макçи сасси.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн